Jak się zemścić na znienawidzonym stalinizmie, który zmarnował życie rodzicom, rozproszył rodzinę, naznaczył nieusuwalnym stygmatem cierpienia za urojone winy? Najlepiej go opisać – tak uczynił Wasilij Aksionow, syn Eugenii Ginzburg, która cudem przeżyła łagry na Magadanie. Poruszający opis spotkania matki z synem został zawarty w jej wspomnieniach „Stroma ściana”. Matka sterana przeżyciami, syn prawie dorosły, widzą się po raz pierwszy od jego dzieciństwa.
Powieść „Pokolenie zimy”, będąca pierwszym tomem trylogii, obejmuje lata od 1925 („rok rewolucji”) do słynnych czystek stalinowskich w przededniu II wojny. Jej tematem są dzieje członków rodziny Gradowa, znakomitego chirurga moskiewskiego, którzy w tych trudnych czasach radzą sobie jak mogą, póki nie dosięgnie ich ręka Stalina. Wcześniej jednak świadkujemy i egzekucji Frunzego na stole operacyjnym, i zdobywaniu władzy przez Stalina po śmierci Lenina, i widzimy, jak stopniowa zaciska się śruba poluzowana w okresie NEP-u. Kończy się powieść scenami tortur uwięzionych bezpodstawnie ludzi, a Beria już szykuje się do objęcia stanowiska w Moskwie.
Za mej młodości wierzono, że warto czytać książki, bo wiele można się z nich dowiedzieć. Nie zawsze to prawda; w „Pokoleniu zimy” wiedza autora o tych czasach jest porażająco szczegółowa. Nie tylko nazwiska, zjawiska, wydarzenia; także takie drobiazgi, jak ten, że Stalin miał sześć palców u nogi, co skrzętnie ukrywał, składają się na imponującą szczegółowość relacji. Gdy akcja rozgrywa się w Moskwie, precyzyjnie oddane są realia tego miasta w latach 20. i 30. XX wieku; gdy w Gruzji – gruzińskie; gdy na Kremlu – kremlowskie. A gdy na Łubiance – to biją i maltretują aż furczy. Autor przedstawia to prawie bez zaangażowania emocjonalnego, choć zna te sprawy z autopsji.
Końcowe rozdziały sprawiają wstrząsające wrażenie: gdy NKWD wybiera ludzi nocami bez żadnego klucza, gdy każdy może być wzięty, a nasłuchujący odgłosów cieszą się, że tym razem nie na nich padło – widzimy społeczeństwo sprowadzone do gromady bezwolnych zwierząt. Strach pęta nogi i myśli, nikt nie odważy się uciekać, a już stawienie oporu przerasta ludzkie pojęcie. Człowiek godzi się wejść w tryby polityki i godzi się być w nich zmielony – to bodaj najstraszliwsza prawda o stalinizmie. W zwykłej dyktaturze represje dotyczą wroga, ale tu wrogiem jest każdy, zwłaszcza swój, kremlowski góral nie ufa nikomu. Frunze został zabity, ponieważ jako wybitny dowódca wyrósł za wysoko i zagrażał samemu Stalinowi – w jego mniemaniu.
Stalin zaś obdarzony jest atrybutami boskości. Nagle strącony do prozy wielodniowego zatwardzenia, gdyż przeżarł się na licznych bankietach, wzywa lekarza, którym jest nasz Gradow. Gdy Stalin pozbędzie się balastu, udaje, że Gradowa nie zna– świadka jego fizycznego upadku, utraty cech boskich, w które satrapa sam uwierzył. Nie ma też mowy o żadnej wdzięczności – synowie Gradowa idą pod topór NKWD, a dyktator, choć o tym wie, nie czyni nic, by ich ratować ze względu na ojca.
Niby wszystko o komunizmie już wiemy, a jednak Aksionow podaje to w takiej formie, że czytamy jego powieść jak historyczną science fiction o ponurych siepaczach, rzeźbiących w żywym ciele społeczeństwa nowy ustrój o irracjonalnych podstawach. Autorowi udaje się osiągnąć taki stan u czytelnika, że robi się nam autentycznie żal tych wszystkich porządnych, nierzadko ideowych ludzi, ściśniętych komunizmem jak imadłem. Całe pokolenia zjadła ta sowiecka zima i do dziś widać tam ślady naznaczenia tym doświadczeniem. Ale dzięki artystom takim jak Aksionow mamy wgląd w te kwestie, możemy usiłować je zrozumieć i boleć nad nimi nie dla ich okrucieństwa, ale dla konstatacji, jak łatwo człowiek staje się potworem i jak trudno się dyktaturze potworów przeciwstawić.
