Po listach Stanisława Lema do Michaela Kandela (tłumacz amerykański) i Sławomira Mrożka ukazał się wybór listów pisarza „Lem w PRL-u”. Autor wyboru Wojciech Orliński zauważył, że w epoce PRL-u mieści się główny zrąb twórczości Lema: „Przed 1951 [rokiem] był studentem okazjonalnie zajmującym się pisaniem, po 1990 był obecny w życiu społecznym jako pół-emeryt.” Istotnie, można tak przyjąć, chociaż debiut Lema, czyli „Człowiek z Marsa”, ukazał się drukiem w roku 1946, zaś po 1990 roku Lem żył jeszcze półtorej dekady, ale generalnie odżegnał się od beletrystyki, pisząc felietony, prognozy, udzielając wywiadów itp.
Co uzasadnia wydanie takiej książki? Przecież Lem doświadczył ze strony przodującego ustroju podobnych przykrości jak miliony innych Polaków. Sankcje te nie były rzadkie ani wyjątkowe, skoro stały się udziałem mnogich rzesz ludzkich. A jednak pomysł na książkę o katuszach Lema w PRL-u okazał się trafiony, nie z powodu nadzwyczajnej grozy tych przygód, ale dla odmienności ich przeżywania i reagowania na nie przez autora „Edenu”. Zwykły obywatel mógł co najwyżej pozgrzytać zębami, Lem natomiast dawał upust swej frustracji czy niekiedy nawet wściekłości, śląc listy do różnych osób i instytucji. Listy te, nieraz w kunsztownej pod względem artystycznym formie, wypełniała zabójcza ironia ukryta pod płaszczykiem troski o dobro ogólne czy też lepsze funkcjonowanie społeczeństwa. Od jesieni 1955 Lem wszystkie wysyłane listy pisał przez kalkę, więc cała dokumentacja tych zmagań z jego strony się zachowała.
Książkę podzielono na cztery działy, poświęcone sprawom filmowym, wydawniczym, motoryzacji oraz tzw. problemom życiowym. Ten ostatni jest najciekawszy i ma najwięcej wspólnego z dolą przeciętnego obywatela w socjalizmie. Nieustanny brak prądu na Klinach, gdzie Lem mieszkał, telefon działający tylko w jedną stronę, błoto po pachy, brak komunikacji z centrum Krakowa, podatek za zdechłego przed rokiem psa itp. to absurdy, w sprawie których Lem interweniuje. Świetnie znane Polakom, sprowadzały się do marnego funkcjonowania instytucji, arogancji urzędników, bezduszności sklepowych (raz nie sprzedano Lemowi chałwy w ilości, jakiej sobie życzył), galimatiasu finansowego, utrudniającego skutecznie rozliczenia czy zarządzanie własnymi dochodami. Są to właściwie listy antyustrojowe, Lemowi komunizm się nie podoba i z tym w swej korespondencji się nie kryje.
Co do motoryzacji, można by złośliwie rzec: masz czego chciałeś, Grzegorzu Dyndało. Lem bardzo pożądał czterech kółek. Tu też absurd goni absurd, auta psują się co chwilę, a kto żądny większej dawki tej tematyki, tego kieruję do listów wymienianych z Mrożkiem. Tak czy owak jest to prawdziwe pandemonium, ponieważ do kulawości systemu na różnych poziomach dokładała się awaryjność techniki.
Stosunkowo dziwne mogą wydawać się kłopoty wydawnicze Lema, który był przecież kurą znoszącą złote jajka. Jednak i tu w rozmaity sposób rzucano mu kłody pod nogi. Wyjątkowo obrane z rozumu były jego kontakty ze światem filmu: arogancji filmowców towarzyszyły ewidentne kłamstwa i traktowanie kontrahenta literackiego jak psa. Warto przeczytać tę książkę nie tylko dla dziwolągów, z którymi Lem miał do czynienia, ale także dla walorów stylu i aforystycznie pobrzękujących zdań w rodzaju „Ubóstwo łatwiej znieść niż ubóstwo w kłamstwie”.
Co wydało mi się dziwaczne i niestosowne, to podpisanie książki, w której ponad 80 procent tekstu pochodzi od Stanisława Lema, nazwiskiem autora wyboru i komentarzy. Uwagi, którymi Orliński poprzedził poszczególne działy, zasługują najwyżej na miano opracowania, a światłe objaśnienia nadałyby się w sam raz do przypisów. Wtrętami tymi rozbito treść listów; trafił się nawet przypadek, że takie niezbędne objaśnienie oddzieliło list właściwy od podpisu nadawcy. Gdzie byli pieczołowici kustosze twórczości Lema? Gdyby wstał z grobu, z powodu formy i układu tej książki powstałby zapewne kolejny list protestacyjny do wydawcy. PRL znikł, PRL-owskie zwyczaje mają się jak najlepiej.
